30 lat temu w Szwecji na stanowisku archeologicznym sprzed około 10 tys. lat naukowcy znaleźli kawałki żywicy z kory brzozy, na których wyraźnie odciśnięte zostały ludzkie zęby. Badania DNA wydobytego z tej starożytnej „gumy do żucia” ujawniły dietę ludzi z tamtych czasów. Dominowały w niej jelenie, pstrągi i orzechy, ale badacze znaleźli też oznaki chorób dziąseł.
Smoła brzozowa, czy też dziegieć brzozowy lub maź brzozowa to lepka czarna substancja używana od tysięcy lat ze względu na swoje właściwości klejące, hydrofobowe, a nawet antybakteryjne. To najstarsza syntetyczna substancja, jaką kiedykolwiek odkryto, a najwcześniejsze jej zastosowania przypisuje się neandertalczykom.
Wytwarzana przez podgrzewanie kory brzozy, smoła była używana przez naszych przodków przede wszystkim jako naturalny klej. Myśliwi mocowali przy jego pomocy groty strzał, a wczesnym rzemieślnikom pomagał on konstruować narzędzia.
Ale smoła brzozowa miała też inne zastosowania. Grudki smoły znalezione w stanowiskach archeologicznych często zawierają ślady zębów, a biorąc pod uwagę właściwości antyseptyczne brzozowej żywicy, mogła ona służyć także jako prehistoryczny środek leczniczy na choroby przyzębia. Choć to może być też nadinterpretacja, bo smoła brzozowa z czasem zestala się i mogła być żuta, by stała się bardziej elastyczna i nadająca się do zastosowania jako klej.
W latach 90. ubiegłego wieku na stanowisku Huseby Klev na północ od Goeteborga znaleziono trzy kawałki przeżutej smoły brzozowej z wyraźnymi odciskami zębów. W miejscu tym znaleziono tysiące krzemiennych artefaktów oraz ludzkie kości. Na podstawie wieku osadów, w których znaleziono pradawne „gumy do żucia”, naukowcy oszacowali, że mają one od 9540 do 9890 lat.
Naukowcom udało się wyekstrahować z brzozowej smoły ludzkie DNA. Na tej podstawie odwzorowano profil genetyczny osób, które ją żuły. Dzięki temu uczeni ustali, że smołę brzozową żuli nastolatkowie. - Znaleźliśmy kilka próbek i żuli je zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Większość z nich wygląda na przeżutą przez nastolatków – powiedział Anders Götherström, współautor publikacji, która ukazała się na łamach pisma „Scientific Reports” (DOI: 10.1038/s41598-023-48762-6).
Przeżuta smoła brzozowa z epoki kamienia jest stosunkowo częstym znaleziskiem. Wiadomo, że różne substancje o podobnych właściwościach, takie jak żywice z drzew iglastych, były stosowane w analogiczny sposób w innych częściach świata.
Na skamieniałej smole badacze znaleźli też DNA innych organizmów, takich jak grzyby i bakterie, które zamieszkiwały w przeżutej mazi od czasu jej wyrzucenia. Ale niektóre bakterie pochodziły od ludzi, którzy żuli smołę. To bakterie, których można się spodziewać w mikrobiomie jamy ustnej. Uczeni odkryli także ślady bakterii wywołujących określone schorzenia, takie jak próchnica. Znaleźli także bakteryjne ślady chorób ogólnoustrojowych oraz bakterie wywołujące ropnie.
Jednak najwięcej bakterii należało do drobnoustrojów wywołujących zapalenie przyzębia. W jednym kawałku, który został przeżuty prawdopodobnie przez nastolatkę, naukowcy odkryli szereg bakterii wskazujących na ciężki przypadek infekcji dziąseł. - Prawdopodobnie wkrótce po przeżuciu tej gumy ta nastolatka zaczęła tracić zęby. To musiało boleć – przyznał Götherström.
Na przeżutych artefaktach uczeni znaleźli także DNA innych, większych organizmów. Prawdopodobnie pochodziło ono, jak sugerują badacze, z rośli i zwierząt, które wcześniej były spożywane przez żujących smołę brzozową nastolatków. Naukowcy odkryli DNA pstrąga potokowego, jelenia szlachetnego czy orzechów laskowych. Znaleźli też ślady jabłek, kaczek, rudzika europejskiego, kilku psowatych, wilka oraz lisa.
Badacze wskazują, że Skandynawowie z epoki kamienia mogli oprócz spożywania tych gatunków, wykorzystywać zęby do przetwarzania kości tych stworzeń na narzędzia. Mogli też używać zębów do przygotowywania skór tych zwierząt. Wśród innych roślin, poza wykrytymi orzechami laskowymi, znalazła się jemioła. Według badaczy mogła być wykorzystywana w celach leczniczych lub do produkcji trucizny na groty strzał.
Odkrycia stanowią duży krok w kierunku zrozumienia kultury z epoki kamienia. W miarę kontynuacji analizy może pojawić się więcej niespodzianek.
Źródło: Stockholm University, The Science Times,The Conversation, fot. Verner Alexandersen/ Stockholm University
