Pomysł kongresu zrodził się z coraz powszechniejszego w środowisku akademickim przekonania, że, mimo wielu powodów do dumy, ogólna sytuacja w polskiej nauce i szkolnictwie wyższym nie idzie w dobrym kierunku i wymaga systemowych zmian. W ciągu ostatnich dwudziestu lat pod względem liczby osób z wyższym wykształceniem Polsce udało się dogonić, a nawet przegonić wiele krajów Europy Zachodniej. Niestety ten niewątpliwy sukces pociągnął za sobą spadek poziomu wyższego wykształcenia. Mimo iż powstaje wiele wybitnych doktoratów, średni poziom doktoratu także się obniżył i to samo można powiedzieć o habilitacji.
Nauka w Polsce rozwija się wolniej niż w wielu innych krajach przez co polskie uczelnie zajmują niższe lokaty w międzynarodowych rankingach. Powoduje to odpływ najzdolniejszej polskiej młodzieży do zagranicznych uczelni o wyższej renomie, oraz brak zainteresowania zdolnych studentów i doktorantów z zagranicy studiowaniem w Polsce. Powszechne stały się też liczne niepożądane zjawiska, takie jak grzecznościowe recenzje, czy niewydolny system oceny punktowej naukowców, który stworzył cały przemysł pozornych konferencji i publikacji służących jedynie zdobywaniu punktów, a nie rozwijaniu nauki.
Dochodzi do tego fakt, że nauka w Polsce jest mocno niedoinwestowana, pod względem nakładów na badania nasz kraj jest na jednym z ostatnich miejsc wśród krajów OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju - ang. Organisation for Economic Co-operation and Development). Z drugiej strony obecnie obowiązująca ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z roku 2005 była wielokrotnie nowelizowana i stała się nieprzejrzysta.
Coraz więcej osób uważało, że systemowych zmian nie da się wprowadzić w oparciu o nowelizacje starej ustawy. W tej sytuacji powstał pomysł stworzenia zupełnie od podstaw nowego porządku prawnego w nauce i szkolnictwie wyższym w Polsce. Żeby jednak mogła to być ustawa w oparciu o którą nasza nauka zacznie nadrabiać straty do czołowych krajów Europy, a studenci będą się mogli w Polsce uczyć na uczelniach nie ustępujących poziomem najlepszym uczelniom europejskim, która funkcjonować będzie co najmniej przez kilkadziesiąt lat, zapadła decyzja, aby pisać tę ustawę w procesie jak najszerszych konsultacji ze środowiskiem akademickim, analizując z uwagą rozwiązania przyjęte w innych krajach.
Takie konsultacje odbyły się w ramach konferencji programowych, które odbyły się w dziewięciu miastach w Polsce. Równocześnie MNiSW ogłosiło konkurs na przygotowanie założeń do nowej ustawy. Trzy zwycięskie zespoły przygotowały trzy koncepcje nie tyle konkretnych przepisów, co rozwiązań ustawowych we wszystkich dziedzinach.
NKN to swoiste podsumowanie wcześniejszych debat. Głównym punktem Kongresu ma być prezentacja założeń Ustawy 2.0, nowej konstytucji dla nauki i szkolnictwa wyższego, która obejmie całość problematyki związanej z tą dziedziną, dziś regulowaną przez cztery ustawy: Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawie o stopniach i tytule naukowym, ustawie o zasadach finansowania nauki, oraz ustawie o kredytach i pożyczkach studenckich.
Kongres otworzył rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Wojciech Nowak, który mówił o nowej ustawie. - Od 1,5 roku na temat tej ustawy dyskutujemy. (...) Robimy to, bo jest w nas impuls do potrzeby zmian, zmian, które ułatwią nam lepsze funkcjonowanie, ułatwią nam jeszcze bardziej dynamiczny rozwój i lepszy kontakt ze światem i Europą - powiedział. Podziękował też wicepremierowi Jarosławowi Gowinowi za wybór Uniwersytetu Jagiellońskiego na miejsce spotkania.
Poszczególnym obszarom regulowanym przez nową ustawę zostaną poświęcone panele i seminaria. Kongres podejmie kwestię wyróżnienia potencjałów szczególnego rozwoju w polskiej nauce na podstawie przygotowanego na zlecenie MNiSW studium. Kongres zajmie się także wykorzystaniem funduszy krajowych i unijnych, służących rozwojowi badań naukowych, podstawowych i stosowanych, ich komercjalizacji, współpracy nauki z gospodarką oraz rozwojowi edukacji na poziomie wyższym.
Narodowy Kongres Nauki odbywa się w Centrum Kongresowym ICE Kraków. Na kongres zarejestrowało się niemal 3 tys. osób, nie licząc ok. 200 akredytowanych dziennikarzy. Obrady są transmitowane na stronach internetowych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz NKN (
www.nkn.gov.pl).
