Göbekli Tepe, rozległy, liczący ponad 11 tys. lat kamienny kompleks w południowo-wschodniej Turcji, jest najstarszym znanym zabytkiem architektury. Odkryte w latach 90. ubiegłego wieku zabudowania świątynne wciąż budzą kontrowersje i zamieszanie wśród archeologów. W nowych badaniach naukowcy przekonują, że kompleks został zaprojektowany z zrozumieniem zasad geometrycznych, co jest dość niezwykłe dla kultur zbieracko-łowieckich, które wskazuje się jako budowniczych Göbekli Tepe.
Göbekli Tepe uznawane jest za najstarsze znane miejsce kultu stworzone przez człowieka. Znajduje się w południowo-wschodniej Turcji, niedaleko granicy z Syrią. Archeolodzy rozpoczęli wykopaliska w tym miejscu w 1994 roku. Do tej pory zbadano około pięć proc. terenu prehistorycznego sanktuarium. Jego wiek szacowany jest na 11 500 lat.
Od czasu odkrycia kompleks Göbekli Tepe jest intensywnie badany przez archeologów. Naukowcy przede wszystkim starają się jak najwięcej dowiedzieć o zapomnianej kulturze, której dziełem jest to miejsce kultu.
Pomimo niewiarygodnego wieku konstrukcji, nowa analiza przeprowadzona przez naukowców z Uniwersytetu w Tel Awiwie i Izraelskiego Urzędu ds. Starożytności sugeruje, że architekci, którzy zbudowali kompleks Göbekli Tepe, byli znacznie bardziej zaawansowani w planowaniu struktur geometrycznych, niż nam się wydawało. Analizy badaczy ukazały się na łamach „Cambridge Archaeological Journal”.
- Göbekli Tepe jest cudem archeologicznym - powiedział Avi Gopher z Uniwersytetu w Tel Awiwie. - Zbudowany przez społeczności neolityczne około 11 500 lat temu kompleks ma ogromne, okrągłe kamienne konstrukcje i monumentalne kamienne filary o wysokości do 5,5 metra. Nie ma dowodów na udomowienie zwierząt i ich hodowlę w tamtych czasach, dlatego uważa się, że miejsce to zostało prawdopodobnie zbudowane przez społeczność zbieracko-łowiecką. Jednak jego złożoność architektoniczna jest niezwykła, jak dla tego typu społeczności – dodał.
W swoich badaniach uczeni wykorzystali algorytm przestrzenny do pomiaru i analizy formy architektonicznej układu kompleksu. Według naukowców, kompleks nie składa się z oddzielnych, niepowiązanych ze sobą struktur, ale z połączonych obudów i filarów, które mogły być budowane w tym samym czasie. Trzy monumentalne, okrągłe konstrukcje Göbekli Tepe, z których największa ma średnicę 20 metrów, były planowane jako pojedynczy projekt architektoniczny - przekonują badacze.
Odkryty przez niemieckiego archeologa Klausa Schmidta w 1994 roku kompleks Göbekli Tepe jest przedmiotem gorącej debaty. Chociaż Göbekli Tepe, tak jak inne pozostałości budowli neolitycznych, jest intensywnie badane, problem planowania architektonicznego w tych okresach i jego kulturowe konsekwencje dotąd nie doczekały się analizy.
Większość badaczy twierdzi, że budowla nabierała swoich kształtów z czasem. Ale Gopher oraz jego kolega Gil Haklay uważają, że trzy struktury zostały zaprojektowane jako jeden projekt zgodnie ze spójnym wzorem geometrycznym.
- Układ kompleksu charakteryzuje się przestrzenną i symboliczną hierarchią, która odzwierciedla zmiany w świecie duchowym i strukturze społecznej twórców budowli. W naszych badaniach wykorzystaliśmy narzędzie analityczne - algorytm oparty na standardowym mapowaniu odchyleń - do zidentyfikowania leżącego u podstaw budowli wzoru geometrycznego, który regulował projekt - wyjaśnił Haklay.
Obecnie uważa się, że wykorzystanie geometrii i formułowanie planów budowli pojawiło się długo po zbudowaniu Göbekli Tepe - po przekształceniu kultur zbieracko-łowieckich w społeczności rolnicze produkujących żywność, o osiadłym trybie życia. Sądzi się, że początki tego procesu, zwanego rewolucją neolityczną, nastąpiły około 10 tys. lat temu. Wówczas, jak wskazują badania wykopaliskowe, pierwsi rolnicy stawiali budowle na planie prostokąta.
- Ten przypadek planowania architektonicznego może służyć jako przykład dynamiki zmian kulturowych we wczesnych okresach neolitu. Nasze ustalenia sugerują, że główne transformacje architektoniczne w tym okresie, takie jak przejście do architektury prostokątnej, były procesami odgórnymi opartymi na wiedzy ówczesnych specjalistów i przez nich przeprowadzanymi - zaznaczył Haklay. - Podstawowe metody planowania architektonicznego zostały opracowane w Lewancie w późnym okresie epipaleolitu jako część kultury natufijskiej. Nasze badania wskazują, że metody planowania architektonicznego, abstrakcyjne reguły projektowania i wzorce organizacyjne były już używane w tym okresie – dodał.
Ale punkty środkowe trzech największych konstrukcji wydają się być oparte na wzorze niemal idealnie uformowanego trójkąta równobocznego. - Wszystkie konstrukcje mają różne rozmiary i kształty, więc szanse, że te punkty środkowe utworzą trójkąt równoboczny przypadkiem, są bardzo niskie – powiedział Haklay.
Schemat kompleksu w Göbekli Tepe. Fot. Gil Haklay / AFTAU
- Nasze badania wprowadzają ważne aktualizacje dotyczące wczesnego rozwoju planowania architektonicznego. Otwiera to drzwi do nowych interpretacji tego miejsca, a zwłaszcza charakteru jego megalitycznych filarów – przyznał Gopher.
Obecnie, jak twierdzą archeolodzy, odkopano zaledwie około 5 proc. zabudowań w kompleksie Göbekli Tepe. Zapewne jeszcze wiele niespodzianek znajduje się zakopanych pod ziemią.
Bez względu na to, jakie dawno zapomniane tajemnice skrywa to miejsce, wydaje się, że jest ono szczególne i może odzwierciedlać punkt zwrotny w historii ludzkości. Nie tylko w zakresie umiejętności architektonicznych, ale także jeśli chodzi o ewolucję społeczeństwa, które było zdolne do stworzenia takich budowli.
Naukowcy chcą potwierdzić swoje tezy w badaniach innych neolitycznych pozostałości architektonicznych w całym Lewancie.
Źródło: Tel Aviv University, fot. Gil Hak
