Jak powstaje żywność, jak z niej korzystamy i jak wiele zasobów wymaga jej produkcja? Każdy bochenek chleba, owoc czy warzywo to efekt złożonego procesu, wymagającego wody, gleby, energii i pracy ludzkiej. Produkcja żywności jest jednym z filarów gospodarki, ale też jednym z najbardziej zasobochłonnych sektorów świata. Marnując żywność, marnujemy nie tylko produkty, lecz cały łańcuch wartości – od rolnictwa po logistykę i energię oraz emisje gazów cieplarnianych.
Co roku na świecie marnuje się 10-20 proc. wyprodukowanej żywności. Zgodnie z raportem Food Waste Index przygotowanym przez Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP) rocznie na świecie marnuje się ponad 930 mln ton żywności, a większość – prawie 570 mln ton – pochodzi z gospodarstw domowych. Wraz z tą żywnością marnuje się rocznie ponad 250 km³ wody i ogromne ilości energii potrzebnej do jej wyprodukowania i przetworzenia. Szacuje się, że sektor żywnościowy odpowiada globalnie za 25–30 proc. całkowitych emisji gazów cieplarnianych, a marnotrawstwo stanowi znaczącą ich część.
Marnotrawstwo żywności w Polsce
Równie niepokojące są dane dla Polski. Z analiz Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego (IOŚ-PIB) wynika, że przeciętny mieszkaniec naszego kraju marnuje około 123 kilogramów żywności rocznie, z czego 69 kilogramów przypada na gospodarstwa domowe. Łącznie w Polsce co roku marnuje się 4,8 milionów ton. To ogromny ciężar środowiskowy, ale i etyczny.
– Najczęściej wyrzucamy pieczywo, warzywa i owoce – produkty, które wymagają znacznych nakładów wody i energii. Według raportu FAO z 2018 roku, zużycie wody do produkcji żywności wynosi około 70 proc. całkowitego zużycia wody na świecie. Wyrzucając kilogram chleba, marnujemy nie tylko ziarno, ale też ponad 1600 litrów wody wykorzystanej do jego uprawy, transportu i wypieku, a wraz z wyrzuconym kilogramem żółtego sera marnujemy 3180 litrów wody – komentuje dr inż. Sylwia Łaba, ekspertka IOŚ-PIB, kierująca projektem SMART-FOOD.
Rozkładająca się na składowiskach żywność emituje metan, gaz o ponad 25-krotnie silniejszym działaniu cieplarnianym niż dwutlenek węgla. Marnotrawstwo żywności to więc nie tylko problem etyczny i ekonomiczny – to również istotna bariera na drodze do neutralności klimatycznej i zrównoważonego wykorzystania zasobów.
– Emisje wynikające z wytworzenia żywności, która ostatecznie nie jest konsumowana w Polsce, szacuje się na 1,69 Mt CO2e (miliony ton ekwiwalentu dwutlenku węgla – przyp. red.) rocznie, co odpowiada blisko 5 proc. całkowitych emisji sektora rolnictwa – dodaje ekspertka.
Zmiany klimatu a wyzwania dla polskiego rolnictwa
Neutralność klimatyczna, do której dąży Polska i Unia Europejska, wymaga głębokiej transformacji w sektorze żywnościowym.
– Zmiany klimatu coraz silniej oddziałują na polskie rolnictwo – sektor stanowiący fundament bezpieczeństwa żywnościowego i gospodarczego kraju. Dane jednoznacznie pokazują, że skutki tych zmian są realnym wyzwaniem wymagającym zdecydowanych działań w zakresie ograniczania emisji gazów cieplarnianych oraz adaptacji do zmian klimatu. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabierają inicjatywy instytucji badawczych takie jak SMART-FOOD czy KLIMADA, które dostarczają wiedzy niezbędnej do skutecznego reagowania na te wyzwania – podkreślał dr hab. Marcin Stoczkiewicz, dyrektor IOŚ-PIB podczas otwarcia konferencji „Bezpieczna pszczoła, bezpieczny pszczelarz, bezpieczne pszczelarstwo” na SGGW.
Słowa te przypominają, że walka z marnotrawstwem żywności jest nie tylko wyrazem troski o środowisko, ale też jednym z działań wspierających ochronę zasobów wodnych i sektor rolnictwa. Woda, której zużycie jest nieodzownie związane z produkcją żywności, powinna być traktowana jako wspólne dobro – zasób, który musimy chronić, by zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe przyszłym pokoleniom.
Rola ograniczania strat żywności w ochronie środowiska
Ograniczenie strat i marnotrawstwa żywności to jedno z najbardziej efektywnych działań w tym kierunku – o wysokiej skuteczności i relatywnie niskich kosztach wdrożenia. Każdy kilogram uratowanej żywności to oszczędność energii, wody i surowców, a także redukcja emisji na wszystkich etapach łańcucha dostaw. W połączeniu z działaniami adaptacyjnymi w sektorze rolnictwa, ograniczenie strat żywności wzmacnia odporność systemu żywnościowego na zmiany klimatu, wspiera bezpieczeństwo żywnościowe i przyczynia się do osiągnięcia celów neutralności klimatycznej.
To synergiczne podejście łączy efektywne gospodarowanie zasobami z ochroną środowiska, pokazując, że każdy świadomy wybór konsumenta i decyzja producenta mają realny wpływ na przyszłość planety.
Efektywność zasobowa i wpływ na klimat
IOŚ-PIB od lat podkreśla, że ograniczenie marnotrawstwa żywności to nie tylko kwestia ekologii, lecz także efektywności zasobowej. Produkcja żywności odpowiada za zużycie znacznej części wody pitnej, powierzchni gruntów rolnych i energii – jeśli więc żywność staje się odpadem, te zasoby zostały zużyte bez celu. W dobie kryzysu klimatycznego, kurczących się zasobów naturalnych i rosnących kosztów energii, wszelkie działania ograniczające zużycie są bardzo ważne.
Dążenie do neutralności klimatycznej wymaga zmian na wszystkich poziomach – od polityk krajowych i unijnych po codzienne wybory konsumentów. Mądre planowanie zakupów, właściwe przechowywanie produktów, zrozumienie różnicy między „należy spożyć do” a „najlepiej spożyć przed” czy kreatywne wykorzystanie resztek to działania, które realnie przekładają się na ograniczenie emisji i ochronę środowiska. Z kolei przedsiębiorstwa mogą wprowadzać systemy zarządzania zapasami, sprzedaż produktów z krótkim terminem po niższej cenie, współpracę z organizacjami pożytku publicznego czy inwestycje w nowoczesne łańcuchy chłodnicze.
Podwójny efekt ograniczenia strat żywności
Redukcja strat żywnościowych wpisuje się w kluczowe cele polityki klimatycznej i gospodarki obiegu zamkniętego. To działanie, które przynosi podwójny efekt: ogranicza emisje i oszczędza zasoby.
Bezpieczeństwo żywnościowe, ochrona klimatu i poszanowanie środowiska to trzy najważniejsze elementy gospodarki żywnościowej i rolnictwa. Wspólne działania nauki, administracji, biznesu i społeczeństwa przeciw marnowaniu żywności mogą sprawić, że wykonamy krok w stronę bardziej zrównoważonej przyszłości.
Źródło: Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, fot. PxHere/ CC0
